De laatste keer dat er oorlog uitbrak in Europa, was mijn overgrootmoeder 20 jaar. Na ieder conflict denken we dat het de laatste keer was. Maar nu er weer oorlog dreigt, wil ze haar ervaringen delen met generaties die nooit oorlog hebben gekend.
“Dat ben ik in de weilanden,” zegt Maatje Boogaard-de Hooge uit Vlissingen. “Toen had ik verkering met opa, dus ik was 20 jaar oud.” Maatje is de oma van mijn moeder, mijn overgrootmoeder. Ze is in 1920 geboren, en de foto waar ze naar wijst is gemaakt in 1940 - toen de Tweede Wereldoorlog net uitbrak. Ze was erbij toen de Duitsers Nederland binnenvielen, en Europa vrede verruilde voor oorlog.
"Na 1918 dacht iedereen dat het gedaan was met oorlogvoeren."
Maatje vertelt hoe het allemaal heel plots gebeurde. “Toen de oorlog uitbrak, was ik in Den Helder. Ik zag een gevechtsvliegtuig aankomen, en dat begon te schieten. Ik ben heel hard naar huis gelopen, de dijk af."
Ze heeft alleen de Tweede Wereldoorlog meegemaakt, maar toch hebben beide wereldoorlogen een indruk op haar gemaakt. “Ik ben een naoorlogs kind dat na de Eerste Wereldoorlog geboren werd, maar ik heb er wel de naweeën van meegemaakt. Mijn jaren als peuter moeten rotjaren geweest zijn. We hebben daarna twintig jaar het gewone leven gehad, en dan was het weer oorlog.”
Sinds 1945 leven we in het Westen in vrede, maar nu Rusland de druk in Oost-Europa weer opvoert, komt de vrees van oorlog een stuk dichterbij. Voor mijn generatie is dat voor het eerst, maar mijn overgrootmoeder heeft die dreiging al meerdere keren ervaren. Toch was het voor haar in 1940 niet duidelijk dat het zo zou misgaan. “Ik zal wel bang geweest zijn, dat vermoed ik toch. Maar eigenlijk dacht iedereen dat het na 1918 gedaan was met oorlogvoeren.”
Oorlog is moeilijk te voorspellen. Meer dan veertig jaar na Wereldoorlog II, in de jaren ‘80, waren heel veel mensen bang dat er weer een oorlog zou komen, dit keer tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. De dreiging was groter dan ooit, omdat beide grootmachten kernwapens bezaten. Met zulke allesvernietigende wapens was een oorlog extra gevaarlijk voor beide kanten. En niet alleen voor de Amerikanen en de Sovjets, maar ook voor de Europeanen die er tussen woonden. Er kwamen in heel wat Europese steden massale protesten tegen nucleaire wapens.
De bezorgdheid nam in 1986 nog eens extra toe, door de kernramp van Tsjernobyl, dat in het huidige Oekraïne ligt. Een reactor van de kerncentrale explodeerde toen, en het gebied eromheen is anno 2022 nog steeds niet bewoonbaar.
De Koude Oorlog ging voorbij zonder een echte oorlog in Europa, misschien juist wel door het afschrikwekkende effect van de destructieve kernraketten. Mijn 102-jarige overgrootmoeder kijkt er met een zekere gelatenheid op terug: “We hadden er weinig benul van. We wisten toen nog niet zo veel, nu weet je er meer over. Je merkte de dreiging wel, maar je wist helemaal niet of er oorlog van zou komen.”
"Ik kan alleen maar denken aan hoe zinloos het allemaal is."
Net zoals mijn overgrootmoeder dacht dat het na 1918 wel afgelopen was met oorlog in Europa, dacht ik dat de spanningen tussen Rusland en het Westen zo goed als voorbij waren na de val van de Berlijnse Muur in 1989. De NAVO en de Europese Unie leken zo sterk te staan dat geen enkel land zomaar in de buurt durfde te komen. Niets blijkt minder waar. Het is de eerste keer dat mijn generatie een dergelijke dreiging voelt, wat aangeeft hoe lang het al peis en vree is in dit deel van de wereld. Toch is de Russische agressie, met de geschiedenis in het achterhoofd, verontrustend voor de vrede in de rest van Europa.
De aanloop naar de Tweede Wereldoorlog en het hoogtepunt van de Koude Oorlog geven de huidige situatie een historisch perspectief. Niemand weet hoe de oorlog in Oekraïne zich zal ontwikkelen, en niemand weet of de oorlog zich zal uitbreiden naar andere landen - net zo min als mensen dat konden voorspellen in de jaren ‘30 of ‘80. Bang of niet bang, de toekomst voorspel je er niet mee. Eén ding is zeker volgens mijn overgrootmoeder: “Mensen leren nooit, het zijn stomme idioten. Ze willen allemaal de baas zijn, maar wat komt er nu eigenlijk van terecht? Het zal wel zo moeten, zeker?”
Oorlog en de dreiging die ervan uitgaat houden de gemoederen bezig. Sinds de Russische inval van afgelopen februari weten veel meer mensen waar Odessa en Marioepol liggen, en proberen we de Oekraïense vluchtelingen te helpen met geld, spullen, en onderdak. Maar daarnaast zijn velen er niet gerust in dat we zelf gespaard blijven van oorlogsgeweld: de afgelopen maanden werden grote hoeveelheden jodiumtabletten afgenomen bij apotheken. Die zouden ons moeten beschermen tegen stralingsziektes bij een nucleaire explosie.
Mijn overgrootmoeder volgt zelfs op haar hoge leeftijd de actualiteit nog op de voet. “Ik weet niet wat er nu gaat gebeuren in Europa. Ik kan alleen maar denken aan hoe zinloos het allemaal is.”
Het doet haar denken aan de zinloosheid van de Tweede Wereldoorlog. “Bij Souburg, het dorp hiernaast, was een vliegveld. Mijn oom stond daar op een walletje toen er een granaatscherf zijn kant op kwam. Hij was meteen dood. Waar is dat allemaal goed voor?”
