Hoe kijkt Duitsland naar zijn verleden, heden en toekomst? Die vraag hield reporter Maité Vandenbosch bezig tijdens een recente reis door het land. Ze reed van Leipzig tot Berlijn, van Oost-naar West-Duitsland. Ze ontmoette onder meer Sven en Beatrix Boronoswki, die opgroeiden in de voormalige communistische DDR in Oost-Duitsland. Kersvers bondskanselier Friederich Merz noemt de DDR steevast een dictatuur van onvrijheid en onderdrukking. De voormalige bewoners zelf kijken met meer nuance naar dat verleden.
In het kort: de DDR en de Bondsrepubliek
Na de Tweede Wereldoorlog werd Duitsland in twee delen gesplitst. In het westen kwam de Bondsrepubliek Duitsland (BRD), waar mensen meer politieke vrijheid hadden. In het oosten lag de Duitse Democratische Republiek (DDR), waar de staat veel controle had over het dagelijks leven. De DDR werkte samen met de Sovjet-Unie, de BRD met de Verenigde Staten en andere westerse landen. In 1961 werd de Berlijnse Muur gebouwd om te voorkomen dat mensen van oost naar west vluchtten. Na protesten en veranderingen in Europa viel de Berlijnse Muur in 1989. In 1990 werden Oost- en West-Duitsland weer één land.
Friedrich Merz werd op 6 mei beëdigd als bondskanselier van Duitsland. Hij volgt Olaf Scholz op na een verkiezingsuitslag die het politieke landschap van het land grondig door elkaar schudde. De CDU-leider wil hervormen, de economische ongelijkheid aanpakken, en de rust herstellen in een verdeeld Duitsland.
Op 9 november 1989 viel de Berlijnse Muur, een moment dat in de geschiedenis staat gegrift als hét symbool van vrijheid en hereniging. Oost-en West-Duitsland zijn vandaag al meer dan 35 jaar herenigd. Toch is de grens tussen Oost- en West-Duitsland nog steeds aanwezig, vooral in de hoofden en herinneringen van velen. Economische ongelijkheden en sociale verschillen drukken hun stempel op de Duitse samenleving.
Onderweg, ergens op een grauwe snelweg in het oosten van Duitsland, hoor ik op de radio ‘Wind of Change’ van de Scorpions. In de jaren 90 symboliseerde het de hoop. Het klonk als een belofte voor de toekomst. Nu, in 2025, blijkt dat die hoop niet van lange duur was.
Tussen 'ostalgie’ en frustratie
Veel 'Ossies', inwoners van de voormalige DDR in Oost-Duitland, hebben vandaag nog een gemengd gevoel over het verleden. Naast de beperkingen en de vele controles onder het communistisch bewind, herinneren velen zich ook de positieve kanten. Mijn eerste stop is Zossen, niet ver van Leipzig. Daar ontmoet ik Sven en Beatrix Boronowski. In hun warme keuken en met een straffe koffie praten we over vroeger. Friedrich Merz noemt de DDR steevast een dictatuur van onvrijheid en onderdrukking, en benadrukt het belang van waakzaamheid tegen ideologische verheerlijking van dat systeem. Toch hoor ik van Sven en Beatrix geen verheerlijking, maar eerder nuance.
Sven is geboren en getogen in Leipzig. Hij herinnert zich vooral het gemeenschapsgevoel en de stabiliteit in de DDR. “Iedereen kende elkaar, we hielpen elkaar waar mogelijk", zegt hij. "Iedereen had een baan en een dak boven het hoofd. Dat gaf rust en zekerheid, iets wat vandaag de dag niet vanzelfsprekend is.”
Beatrix is geboren in Bautzen, niet ver van Dresden. Zij kijkt terug naar haar jeugd in de DDR als praktisch en gelijkwaardig. “Het leven toen was in zekere zin praktischer dan nu", vertelt ze. "Schoolboeken bijvoorbeeld, die waren lichter en iedereen in de DDR had dezelfde. Dit gaf een gevoel van gelijkheid." Toch erkent ze ook de beperkingen van de DDR. “Je kon niet alles zeggen wat je dacht”, geeft ze toe. Al had ze daar zelf niet zoveel last van. “Ik wist wat ik moest doen en wat ik beter niet kon zeggen. Ik voelde me veilig. Ook al ergerde ik me als tiener aan veel dingen.”
“Ik wist wat ik moest doen en wat ik beter niet kon zeggen. Ik voelde me veilig. Ook al ergerde ik me als tiener aan veel dingen” – Beatrix Boronowski (inwoner van Oost-Duitsland en de voormalige DDR)
In Berlijn ontmoet ik Jan Konst, een Nederlandse schrijver en academicus die al jaren in Duitsland woont. In zijn boek ‘Wintertuin’ volgt hij vier generaties van zijn Duitse schoonfamilie. Hun levens weerspiegelen de turbulente geschiedenis van het land: het Keizerrijk, de Eerste Wereldoorlog, de Weimarrepubliek, het Derde Rijk, de DDR en de Duitse hereniging.
Konst legt in zijn boek bloot hoe gewone families hun weg moesten vinden in deze opeenvolging van staatvormen. “In het Westen zegt men vaak dat alles aan de DDR slecht was, maar dat kunnen Oost-Duitsers moeilijk zeggen. Anders zouden ze veertig jaar van hun leven als waardeloos of slecht moeten bestempelen”, vertelt hij.
Jörg Moser-Metius kwam ik tegen in hartje Berlijn. Hij groeide op aan de andere kant van de muur, in West-Berlijn. Hij was erbij toen de Muur viel, wanneer de ‘Wende’ haar hoogtepunt had bereikt. Met de ‘Wende’ wordt de periode rond 1989 bedoeld waarin Oost-Duistland van een communistische dictatuur overging naar een democratisch systeem.
“Het was een prachtig moment, voor iedereen. De 'Wende' was toen iets goed, het betekende het einde van een dictatuur in het Oosten, het betekende vrijheid”, legt Jörg Moser-Metius uit. Maar het gevoel rond de val van de Berlijnse Muur is sinds vele jaren niet meer zo positief. "Wel bij West-Duitsers, maar niet bij Oost-Duitsers. Zij vinden dat de 'Wende' alleen maar problemen met zich mee heeft gebracht. Ze hadden het vroeger niet beter dan nu, als je het mij vraagt, maar ze hebben het gevoel dat ze als minder belangrijk worden geacht dan West-Duitsers”, vertelt Moser-Metius.
Beatrix Boronowski beschrijft de ‘Wende’ als een moment van hoop dat later plaatsmaakte voor teleurstelling. “In 1990 dachten we dat alles mogelijk zou worden, maar de veranderingen waren minder diepgaand dan we hoopten. De DDR verdween, maar het creatieve proces dat de ‘Wende’ in gang zette, stopte”, legt ze uit.
“Ik ben het nog steeds met veel Russische normen en waarden eens, maar dat wil niet zeggen dat ik het eens ben met alles wat Rusland doet” – Sven Boronowski (inwoner van Oost-Duitsland en de voormalige DDR)
Haar man Sven deelt dat gevoel. “Ik keek als jonge man altijd op naar Amerika en het Westen maar sinds de 'Wende' is dat veranderd. Ik leerde eindelijk appreciëren wat de DDR was. Ik ben het nog steeds met veel Russische normen en waarden eens, maar dat wil niet zeggen dat ik het eens ben met alles wat Rusland doet. De oorlog in Oekraïne bijvoorbeeld valt niet goed te keuren."
De fantoomgrens: economische en sociale ongelijkheid
Hoewel de fysieke grens tussen Oost- en West-Duitsland verdwenen is, blijft er volgens Jan Konst een ‘fantoomgrens’ bestaan, in de hoofden van de Duitsers. Vandaag benadrukken vooral sociale en economische ongelijkheden die grens. Een belangrijk speerpunt van de nieuwe bondskanselier Friederich Merz is net het dichten van de kloof tussen Oost en West.
Uit cijfers van het Duitse Federale Bureau voor Statistiek van 2024 blijkt dat Oost-Duitsers zo’n 824 euro bruto minder per maand verdienen dan West-Duitsers. De lagere levenskosten in de oostelijke deelstaten compenseren dat verschil niet. Ook is het netto-vermogen in Oost-Duitse huishoudens aanzienlijk lager dan in het Westen. Konst: “Veel Duitsers in de voormalige DDR voelen zich achtergesteld ten opzichte van het Westen en daar is op dit moment veel rond te doen."
Bij de federale verkiezingen van februari behaalde de AfD in Oost-Duitsland opmerkelijke resultaten
De opkomst van populistische partijen, zoals de Alternative für Deutschland (AfD), is een reactie op deze ongelijkheden. Bij de federale verkiezingen van februari behaalde de AfD in Oost-Duitsland opmerkelijke resultaten. In deelstaten Saksen, Thüringen en Brandenburg werd de partij de grootste met respectievelijk 45,2, 41 en 36 procent van de stemmen. Merz verwerpt het extremisme van de AfD, die hij beschouwt als een dreiging voor de democratie.
DDR's blijvende invloed
De geschiedenis van de DDR beïnvloedt Duitsland op dit moment nog steeds, maar Jan Konst nuanceert: “Oost en West zal misschien nooit volledig samensmelten, maar dat moet ook niet. Ook in andere landen zijn er vaak regionale verschillen. Kijk naar Vlaanderen en Wallonië."
Sven Boronowski benadrukt: "Als Ossie ben ik ‘ostalgisch’, en daar is niets mis mee. In de eerste plaats ben ik een Duitser, het maakt niet uit van welke kant ik kom. Er zijn veel verschillen, maar er zijn meer gelijkenissen en dat is het belangrijkst."
Duitsland begint aan een nieuw hoofdstuk onder Merz, met ambitie, maar ook met ballast. De gesprekken die ik onderweg voerde, tonen aan dat de muur dan wel weg is, maar nog steeds meeschuift in het nationale bewustzijn. Of Merz de juiste bruggenbouwer is, moet nog blijken.
