Een scoutstotem geeft je een eigen karakter, een eigen ik. Maar zijn deze totems niet een anachronisme aan het worden? En hoe valt die totem samen met wie je écht bent? “We moeten ons afvragen waarom die tradities en rituelen voor de scouts zo belangrijk zijn”, zegt Antoon Denys van ‘Scouts en Gidsen Vlaanderen’.
Ik ben een nova-gele levenslustige dolfijn. Dat is mijn volledige scoutstotem: een dier, een voortotem en een kleurentotem. Het zijn drie woorden die ik op mijn 14, 16 en 18 jaar oud op scoutskamp van de anderen in mijn groep heb gekregen. Bij elk woord horen enkele karaktertrekken die bij mij zouden passen. Zo staat dolfijn voor goedlachs en ondeugend, en de kleur geel voor optimistisch en behulpzaam.
Mijn totem geeft dus aan wat anderen van mij vinden. Waarom zou ik daar belang aan hechten? En is zo een label dan geen beperking voor jongeren die nog op zoek zijn naar zichzelf? Voor de meeste scoutsleden werkt de totem juist bevrijdend. Op die leeftijd worstelde ik zoals veel jongeren met mijn identiteit. Begrijpen hoe anderen mij zien en hoe ik deel uitmaak van de groep, is voor mij ook een manier om mezelf te leren kennen. En in principe is er in de totem ook ruimte voor persoonlijke groei omdat de verschillende woorden op andere leeftijden worden gegeven. De eigenschappen van mijn totemdier en kleurentotem overlappen deels, maar zijn ook verschillend: het is net interessant om na te gaan hoe ik op die paar jaar ben veranderd.
Mijn totem definieert mij niet volledig, dat kan niet en dat hoeft ook niet. Het is een deel van wie ik ben.
Hoezeer een totem je eigen identiteit bepaalt, hangt uiteindelijk af van hoeveel waarde je er zelf aan hecht. Tot op zekere hoogte is die totem slechts een indruk van anderen en is die vrijblijvend. Mijn totem definieert mij niet volledig, dat kan niet en dat hoeft ook niet. Het is een deel van wie ik ben. Binnen de scouts ben ik een dolfijn, maar daarbuiten misschien iets anders.
Totemisatie
Bij een totem hoort ook een totemisatie: het is een van de vele scoutstradities die al generaties meegaan. Elke scoutsgroep werkt het ritueel anders uit en wat er op die kampdag allemaal gebeurt, blijft meestal geheim. Er zijn individuele en groepsopdrachten die de sterktes en zwaktes in de getotemiseerden naar boven brengen, waar ze over zichzelf en hun rol in de groep moeten nadenken. Het hele gebeuren eindigt met een slotceremonie waarin de leden hun totems voor de eerste keer te horen krijgen. Napraten gebeurt aan het kampvuur.
Binnen de scouts heeft iedereen een unieke totem en dat is iets om trots op te zijn. Toch zie ik rondom mij dat die scoutsidentiteit niet voor iedereen evident is. Aan mijn eigen totemisaties houd ik goede herinneringen over, maar niet voor alle scoutsleden is die ervaring positief. Rond die leeftijd stappen er regelmatig jongeren uit de scouts omdat het toch niet helemaal hun ding: de totemisatie speelt daar wellicht een rol in. Omdat de meeste scoutsgroepen het mysterieus willen houden, schrikt het ritueel veel leden af. Alles hangt ook af van wie uiteindelijk over jouw totem beslist. Als je niet volledig jezelf kunt zijn in de groep of een introverter persoon bent, krijg je misschien een totem waarin je jezelf helemaal niet herkent: dat is moeilijk om een plaats te geven.
Scoutstradities
De scouts bestaat uit tradities en rituelen zoals de totemisatie, de scoutsgroet en het beloftelied. Maar voor wie niet met die cultuur vertrouwd is, blijven het vreemde en ongrijpbare concepten. Zo blijft de scoutsbeweging voor veel Vlaamse jongeren iets exclusiefs. Durft ‘Scouts en Gidsen Vlaanderen’ haar eigen tradities wel in vraag te stellen? En doet de organisatie echt haar best om de jeugdbeweging voor iedereen toegankelijk te maken?
Tot 2005 was ‘Scouts en Gidsen Vlaanderen’ namelijk een katholieke beweging. Sindsdien probeert ze zich als een pluralistische organisatie te profileren, maar in sommige scoutstradities zitten er nog steeds referenties naar het christendom. Zo is er bijvoorbeeld het ‘avondlied’ dat met de woorden ‘oh heer’ begint: het wordt op kamp voor het slapen gezongen en gaat over hoe de heer ’s nachts rust en vrede zal brengen. Antoon Denys (26) van de ‘Ploeg Diversiteit’ bij ‘Scouts en Gidsen Vlaanderen’ vertelt dat de organisatie die tradities en rituelen wel in vraag durft te stellen, maar dat er veel tijd overgaat: “We moeten ons afvragen waarom die voor de scouts zo belangrijk zijn. Welke waarden hangen we eraan vast? Hoe kunnen we ze op een andere manier vorm geven?”
Diversiteit en scouts
Achter de schermen wordt er rond identiteit en diversiteit gewerkt, gaat Denys verder. “We staan stil bij thema’s zoals amoede, kleur, geloof, gender. Maar ook hier vraagt het tijd om vanuit 'Scouts en Gidsen Vlaanderen' concrete plannen uit te werken die voor meer dan 500 groepen opgaan.” Er bestaan wel al enkele initiatieven die de scouts voor iedereen toegankelijker moeten maken, zoals een fonds dat een deel van de kosten voor zijn rekening neemt. Ook zijn er de Akabe-groepen voor jongeren met een mentale of fysieke beperking. Bij sommige diversiteitsprojecten is er een samenwerking met organisaties zoals het ‘OCMW’ en ‘OKAN’, lokale vzw’s en jeugdzorg. Via ‘Open kamp’ krijgen ook maatschappelijk kwetsbare kinderen de kans om op een laagdrempelige manier de scouts te leren kennen aan een goedkoper tarief. Een initiatief dat meer op inclusie doelt is ‘Scouting wijkt uit’: Reguliere scoutsgroepen komen op pleinen in multiculturele buurten samen en sporen de kinderen uit de wijk aan om mee te doen.
"Diversiteit is een breed begrip. In onze jeugdbeweging hebben we te kampen met verschillende blinde vlekken."
Toch slagen die projecten niet volledig in hun opzet. De meeste scoutsgroepen en ook de andere jeugdbewegingen bereiken nog steeds vooral jongeren uit de blanke middenklassen. Saar Smolderen (23) geeft leiding en groepsleiding bij ‘Scouts 60ste Sint-Jozef’ in Mortsel en vertelt dat bijna alle leden eenzelfde profiel hebben: “Omdat wij een grote scouts zijn en bijna geen plek voor nieuwe leden hebben, is het moeilijk om andere doelgroepen aan te spreken. Eerlijk gezegd weten we niet goed hoe we het moeten aanpakken. Een vrijwilligersorganisatie met een leidingsploeg die gemiddeld twintig jaar oud is, heeft echt wel hulp van bovenaf nodig om een meer diverse groep samen te stellen.”
De scoutsgroepen blijven op concrete ondersteuning vanuit ‘Scouts en Gidsen Vlaanderen’ wachten om meer diversiteit binnen te brengen. Denys vertelt dat ze daarmee bezig zijn: “In de scouts moet er nog veel rond diversiteit gebeuren, jammer genoeg heeft dit coronajaar veel tegengewerkt. Vanaf volgend jaar gaan we de lokale groepen meer betrekken.” Hoe zou de organisatie het diversiteitsprobleem dan juist aanpakken? Denys benadrukt dat het belangrijk is dat iedereen er vanuit een gedeelde kennis aan kan werken. “We gaan vormingsdagen voor de groepen organiseren. Diversiteit is een breed begrip. Als we erover praten, gaat het snel over verschillende huidskleuren en religies, maar in onze jeugdbeweging hebben we te kampen met verschillende blinde vlekken. Bijvoorbeeld meer dan drie vierde van de leden volgt een ASO-opleiding. We kunnen het probleem dus niet met één oplossing aanpakken, we moeten die per situatie bekijken. Zoals bij ‘Open Kamp’ en ‘Scouting wijkt uit’ blijkt, is er nood aan een samenwerking met lokale instanties zoals scholen en andere vrijwilligersorganisaties.”
"Tradities en rituelen kunnen we in onze eigen tijdsgeest vormgeven."
Toch zijn er in Vlaanderen enkele groepen van de jeugdbeweging die wel een afspiegeling van hun wijk zijn, zoals ‘Chiro Dolfijn’ en ‘Scouts Amberes’ in Antwerpen-Noord. Zij weten goed op de noden van de buurt in te spelen en staan bekend om hun diversiteit. ‘Scouts Amberes’ werd in 2018 opgericht en heeft dus de ruimte om bij oude scoutstradities stil te staan. Sid Moeyersoms (21) legt uit: “Omdat we een nieuwe groep zijn, kunnen we helemaal van nul beginnen. Tradities en rituelen kunnen we in onze eigen tijdsgeest vormgeven."
